વંધ્યત્વ અથવા ગર્ભધારણ કરવામાં અસમર્થતા કોઈપણ સમસ્યાને કારણે હોઈ શકે છે, કાં તો પુરુષ અથવા સ્ત્રી સાથી અથવા તે બંનેમાં હોઈ શકે છે. દંપતીનું યોગ્ય ફર્ટિલિટી મૂલ્યાંકન વાસ્તવિક કારણ શોધવામાં મદદ કરી શકે છે અને ફર્ટિલિટી નિષ્ણાતને તે મુજબ ચોક્કસ સારવાર યોજના ઘડવામાં સક્ષમ બનાવે છે.

સ્ત્રીઓમાં વંધ્યત્વના કારણો:

• ઓવ્યુલેટરી વિકૃતિઓ
• ફેલોપિયન ટ્યુબમાં સમસ્યાઓ
• ગર્ભાશયમાં સમસ્યાઓ
• થાઈરોઈડ અને પ્રોલેક્ટીન જેવી અંતઃસ્ત્રાવી વિકૃતિઓ
• એન્ડોમેટ્રિઓસિસ અને એડેનોમાયોસિસ
• સ્થૂળતા

ક. ઓવ્યુલેશનની વિકૃતિઓ:

સ્ત્રીઓના પ્રજનન હોર્મોન્સમાં કોઈપણ અસંતુલન એ ઓવ્યુલેશન વિકૃતિઓનું કારણ બની શકે છે. ઓવ્યુલેશનની કેટલીક વિકૃતિઓ નીચે મુજબ છે:

• પીસીઓએસ: પીસીઓએસ/પોલીસીસ્ટિક ઓવેરિયન સિન્ડ્રોમ એ એન્ડ્રોજન (પુરુષ હોર્મોન) ના વધારાના સ્તરની હાજરી દ્વારા વર્ગીકૃત થયેલ છે જેના લીધે ઓવ્યુલેટરી વિક્ષેપ થાય છે. તે સ્ત્રીઓમાં વંધ્યત્વના સૌથી સામાન્ય કારણોમાંનું એક છે. સ્ત્રીઓમાં વંધ્યત્વ તરફ દોરી શકે તેવા લક્ષણોમાં અનિયમિત માસિકધર્મ, ખીલ, વધુ પડતા વાળ ઉગવા, વજન વધારો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
• પ્રાથમિક અંડાશયની અપૂર્ણતા/અકાળ અંડાશયની નિષ્ફળતા: કેટલીક સ્ત્રીઓમાં, અંડાશય વિવિધ કારણોસર 40 વર્ષ પહેલાં કામ કરવાનું બંધ કરી દે છે.
• આનુવંશિક કારણો: ટર્નર સિન્ડ્રોમ, ફ્રેજાઈલ X સિન્ડ્રોમ, વગેરે જેવા રંગસૂત્ર વિકૃતિઓ અકાળે અંડાશયની નિષ્ફળતા તરફ દોરી જાય છે.

ખ. ફેલોપિયન ટ્યુબમાં સમસ્યાઓ:

ફેલોપિયન ટ્યુબ એ સ્ત્રી પ્રજનન તંત્રનો એક ભાગ છે જ્યાં ઇંડા અને શુક્રાણુનું ગર્ભાધાન થાય છે. પરંતુ ફેલોપિયન ટ્યુબમાં ઘણી સમસ્યાઓ છે જે વ્યક્તિની પ્રજનન ક્ષમતામાં અવરોધ ઉભો કરી શકે છે. કેટલાક કારણો છે:

• ફેલોપિયન ટ્યુબની અનુપસ્થિતિ(ટ્યુબલ એપ્લેસિયા)
• ટ્યુબરક્યુલોસિસ જેવા ચેપ
• જાતીય સંક્રમિત રોગો જે પેલ્વિક ઇન્ફ્લેમેટરી રોગ તરફ દોરી જાય છે
• પેડુ/પેટમાં અગાઉની સર્જરી
• એપેન્ડિસાઈટિસ
• હાઇડ્રોસાલ્પિનક્સ (ફેલોપિયન ટ્યુબમાં પ્રવાહીનું સંચય)

ગ. ગર્ભાશયમાં સમસ્યાઓ:

• ફાઈબ્રોઈડ
• અસામાન્ય આકારનું ગર્ભાશય
• એન્ડોમેટ્રાયલ પેથોલોજી જેમ કે પાતળું એન્ડોમેટ્રીયમ, પોલીપ્સ

ઘ. એન્ડોમેટ્રિઓસિસ અને એડેનોમિઓસિસ:

એન્ડોમેટ્રિઓસિસ એ એવી સ્થિતિ છે જેમાં એન્ડોમેટ્રીયમ (ગર્ભાશયની અસ્તર) ગર્ભાશય સિવાયની જગ્યાઓ જેમ કે પેડુ/પેટમાં વધે છે. તે ભારે પીડાદાયક માસિકધર્મનું કારણ બની શકે છે અને ઓવેરિયન રિઝર્વ, અધેશન, વગેરેમાં ઘટાડો થવાને કારણે પ્રજનન ક્ષમતાને પણ અસર કરી શકે છે.

એડેનોમાયોસિસ એ એન્ડોમેટ્રાયલ કાર્ય અને ગ્રહણશક્તિને અસર કરે છે જેનાથી પ્રત્યારોપણની સંભાવના અને ગર્ભાવસ્થાની શક્યતાઓ ઘટી જાય છે.

ઉપરોક્ત કારણો પ્રજનનક્ષમતાને અવરોધે છે.

સ્ત્રી વંધ્યત્વનું નિદાન:

• શારીરિક પરીક્ષણ
• અલ્ટ્રાસાઉન્ડ
• ઓવરિયન રિઝર્વ પરીક્ષણ સહિત હોર્મોન પરીક્ષણો
• હિસ્ટરોસાલ્પિંગોગ્રાફી
• હિસ્ટરોસ્કોપી
• લેપ્રોસ્કોપી
• આનુવંશિક પરીક્ષણ

સ્ત્રી વંધ્યત્વની સારવાર:

• એનોવ્યુલેશનના કિસ્સાઓમાં ઓવ્યુલેશન ઇન્ડક્શન
• લેપ્રોસ્કોપિક/હિસ્ટેરોસ્કોપિક સર્જરી કોઈપણ ગર્ભાશયની અસામાન્યતા, કોર્ન્યુઅલ ટ્યુબલ બ્લોક, ફાઈબ્રોઈડ અથવા એન્ડોમેટ્રાયલ પોલીપને સુધારવા માટે કરવામાં આવે છે.
• આઇયુઆઈ, આઇવીએફ જેવી આસિસ્ટેડ રિપ્રોડક્ટિવ ટેક્નૉલૉજી જ્યારે જરૂરી હોય ત્યારે મહિલાઓને ગર્ભધારણ કરવામાં મદદ કરી શકે છે

પુરુષોમાં વંધ્યત્વના કારણો:

પુરૂષ વંધ્યત્વ વિવિધ કારણોસર થઈ શકે છે:

• પુરૂષ વંધ્યત્વ વિવિધ કારણોસર થઈ શકે છે: પુરૂષ પ્રજનન તંત્રની યોગ્ય વૃદ્ધિ અને રચના શુક્રાણુના સામાન્ય ઉત્પાદન માટે અત્યંત આવશ્યક છે. શુક્રાણુ ઉત્પાદનમાં કોઈપણ સમસ્યા વંધ્યત્વનું કારણ બની શકે છે.
• શુક્રાણુ પરિવહનમાં સમસ્યા: શુક્રાણુઓ વહન કરતી નળીઓમાં સર્જરી, જન્મજાત વિકૃતિઓ અથવા ચેપને કારણે અવરોધ હોઈ શકે છે.
• શુક્રાણુઓની ગતિશીલતામાં સમસ્યાઓ: જો શુક્રાણુઓની ગતિ અસામાન્ય હોય, તો તેઓ ઇંડા સુધી પહોંચી શકતા નથી.
• ચેપ: જાતીય સંક્રમિત રોગો જેવા ચેપ શુક્રાણુના ઉત્પાદનમાં અને શુક્રાણુઓની ગતિમાં પણ અવરોધ લાવી શકે છે.
• વીર્યસ્ખલન સમસ્યાઓ: ડાયાબિટીસ, મૂત્રાશયની શસ્ત્રક્રિયા, દવાઓ વગેરે જેવી ઘણી સ્વાસ્થ્ય સ્થિતિઓ વીર્યસ્ખલનમાં સમસ્યા ઊભી કરી શકે છે.
• કેન્સર: કેન્સર અને કીમોથેરાપી અને રેડિયેશન જેવી સારવારો કામવાસના અને શુક્રાણુની ગુણવત્તા બંનેને અસર કરીને પ્રજનન ક્ષમતાને અસર કરે છે.
• આનુવંશિક ખામી: સિસ્ટિક ફાઈબ્રોસિસ, ક્લાઈનફેલ્ટર્સ સિન્ડ્રોમ અને અન્ય આનુવંશિક વિકૃતિઓ શુક્રાણુના ઉત્પાદન અને પરિવહનને અસર કરી શકે છે.
• એન્ટિસ્પર્મ એન્ટિબોડીઝ: કેટલાક રોગપ્રતિકારક કોશિકાઓ શુક્રાણુઓને હાનિકારક આક્રમણકારો સમજીને તેના પર હુમલો કરે છે.
• અંડકોષનું પોતાના સ્થાન પર ન હોવું: કેટલાક પુરુષો માટે, અંડકોષ જન્મ પહેલાં નીચે પોતાના સ્થાને આવામાં નિષ્ફળ જાય છે જેના કારણે વંધ્યત્વ થાય છે.
• વેરીકોસેલ: અંડકોશ (અંડકોષને આવરી લેતી કોથળી) માં નસોનું અસાધારણ વિસ્તરણ વેરિકોસેલ કહેવાય છે અને તે શુક્રાણુઓનું ઓછું ઉત્પાદન અને શુક્રાણુઓની ગતિમાં ઘટાડો તરફ દોરી શકે છે.
• રસાયણો/એક્સ-રે: જંતુનાશકો, ટોક્સિન અને ગરમીના સંપર્કમાં આવાના કારણે શુક્રાણુઓની સંખ્યા ઓછી થઈ શકે છે.
• ધૂમ્રપાન: ધૂમ્રપાન કરનાર પુરુષોમાં શુક્રાણુઓની સંખ્યા અને ગતિશીલતા ઓછી હોય છે અને શુક્રાણુઓની ગુણવત્તામાં ઘટાડો થાય છે.
• સ્થૂળતા: વધુ પડતું વજન હોર્મોન સંતુલનને અસર કરી શકે છે અને પ્રજનન ક્ષમતાને પણ અસર કરે છે.

પુરુષોમાં વંધ્યત્વના લક્ષણો:

• મોટે ભાગે એસિમ્પટમેટિક
• જાતીય ઈચ્છામાં ફેરફાર
• નાના અંડકોષ
• અંડકોષમાં દુખાવો/સોજો

પુરૂષ વંધ્યત્વનું નિદાન:

પુરૂષ વંધ્યત્વના નિદાન માટે નીચે આપેલ કેટલાક પરીક્ષણો કરવામાં આવે છે:

• શારીરિક પરીક્ષણ
• વીર્ય વિશ્લેષણ
• અલ્ટ્રાસાઉન્ડ- સ્ક્રોટલ, ટ્રાન્સરેકટલ
• હોર્મોન પરીક્ષણો
• આનુવંશિક પરીક્ષણો

પુરૂષ વંધ્યત્વની સારવાર:

• હાયપોગોનાડોટ્રોપિક હાઈપોગોનાડિઝમ, હોર્મોન્સ, એન્ટિઓક્સિડન્ટ્સ, શુક્રાણુઓની સંખ્યા અને ગતિશીલતામાં ઘટાડોજેવા કિસ્સામાં હોર્મોન, એન્ટીઓક્સીડેન્ટ વગેરેના સ્વરૂપમાં તબીબી વ્યવસ્થાપન.
• આઇયુઆઈ, આઇવીએફ/આઈસીએસઆઈ જેવી અદ્યતન સારવારોનો ઉપયોગ પુરુષોને વંધ્યત્વ દૂર કરવા અને પિતા બનવામાં મદદ કરવા માટે થઈ શકે છે.
• શુક્રાણુ પુનઃપ્રાપ્તિ તકનીકો જેવી કે ટેસા, માઇક્રો-ટેસે, અને એમએસીએસ, માઇક્રોફ્લુઇડિક્સ જેવી શુક્રાણુ અલગાવ પ્રક્રિયાઓ ઉપલબ્ધ છે જે પ્રજનનક્ષમતામાં સુધારો કરી શકે છે.

વંધ્યત્વના પ્રકારો:

• પ્રાથમિક વંધ્યત્વ – જ્યારે દંપતી 1 વર્ષ પ્રયાસ કર્યા પછી પણ ગર્ભ ધારણ કરી શકતા નથી, ત્યારે તેને પ્રાથમિક વંધ્યત્વ કહેવાય છે.
• માધ્યમિક વંધ્યત્વ – જ્યારે દંપતી 2જી વખત (સફળતાપૂર્વક ગર્ભધારણ કર્યા પછી) ગર્ભધારણ કરવામાં અસમર્થ હોય, ત્યારે તેને માધ્યમિક વંધ્યત્વ કહેવાય છે.

પ્રજનનક્ષમતા વય સાથે ઘટતી જાય છે અને તેથી સ્ત્રી અને પુરૂષ બંને જીવનસાથી માટે પ્રજનનક્ષમતાનું મૂલ્યાંકન ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે વહેલું નિદાન અને હસ્તક્ષેપ દંપતીને વંધ્યત્વ દૂર કરવામાં અને તેમના માતા-પિતા બનવાનું સ્વપ્ન પ્રાપ્ત કરવામાં મદદ કરી શકે છે. કોઈપણ કે જે ગર્ભ ધારણ કરવાની યોજના બનાવી રહ્યું છે તેણે તંદુરસ્ત આહારનું પાલન કરવું જોઈએ, નિયમિતપણે કસરત કરવી જોઈએ, ધૂમ્રપાન અને આલ્કોહોલ છોડવું જોઈએ અને યોગ્ય ઊંઘની પેટર્ન હોવી જોઈએ જે ગર્ભધારણની શક્યતાઓને વેગ આપશે.