માસિક ધર્મ, પીસીઓએસ અને પ્રજનનક્ષમતા માટે બીજ ચક્રને સમજવું

Author: Dr. Sai Manasa Darla, Consultant, Fertility Specialist &  Laparoscopic Surgeon

માનવ તંત્રની ક્રમબદ્ધ કામગીરીમાં હોર્મોન્સ એક અભિન્ન પરિબળ છે. તેઓ માનવ પ્રજનન તંત્રની યોગ્ય કામગીરીમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવે છે. સ્ત્રી પ્રજનન તંત્ર અને માસિક ચક્ર મોટે ભાગે હોર્મોન્સથી પ્રભાવિત હોય છે અને હોર્મોન્સના નાજુક સંતુલનમાં કોઈપણ વિક્ષેપ, પ્રજનન સમસ્યાઓ તરફ દોરી જાય છે.

સ્ત્રીઓમાં વંધ્યત્વનું સૌથી સામાન્ય કારણ હોર્મોનલ અસંતુલન છે. અદ્યતન દવા હોર્મોનલ અસંતુલનનો ઉપચાર કરી શકે છે, તેમ છતાં, સર્વગ્રાહી પદ્ધતિઓ, તેના પોતાના ફાયદાઓને કારણે, અંતઃસ્ત્રાવી તંત્ર અને સમગ્ર માનવ તંત્રની સારવાર અને ઉપચાર કરવામાં મદદ કરે છે. આવા જ એક સર્વગ્રાહી અભિગમ કે જે તાજેતરના સમયમાં ધ્યાન ખેંચી રહ્યું છે તે છે “બીજ ચક્ર” ની ધારણા.

ચાલો જોઈએ કે બીજ ચક્ર શું છે અને જો તે માત્ર એક અન્ય ટ્રેન્ડ છે કે તે મદદ પણ કરે છે.

બીજ ચક્રને જાણો:

બીજ ચક્રમાં માસિક ચક્રના વિવિધ તબક્કાઓ એટલે કે ફોલિક્યુલર તબક્કો અને લ્યુટેલ તબક્કા દરમિયાન અળસી, કોળું, સૂર્યમુખી અને તલના બીજનું સેવન સામેલ હોય છે. તે હોર્મોન્સને સંતુલિત કરવામાં મદદ કરે છે અને સ્ત્રીઓમાં પ્રજનનક્ષમતામાં સુધારો કરે છે.

બીજ ચક્રના ફાયદા

• અનિયમિત માસિકને નિયંત્રિત કરે છે
• પીસીઓએસ અને સંબંધિત લક્ષણોમાં મદદ કરે છે
• પીએમએસ લક્ષણો ઘટાડે છે
• હોર્મોનલ અસંતુલનને કારણે ખીલ ઘટાડે છે
• પૂર્વ/મેનોપોઝલ લક્ષણોને ઓછા કરે છે
• કામવાસના સુધારે છે

બીજ ચક્ર કેવી રીતે કામ કરે છે?

માસિક ચક્ર દરમિયાન સતત બદલાતા મુખ્ય હોર્મોન્સ (એસ્ટ્રોજન અને પ્રોજેસ્ટેરોન) ના સંતુલનને ટેકો આપવા માટે તેની અસરકારકતાને કારણે માસિક ધર્મ માટે બીજ ચક્ર અને પીસીઓએસ માટે બીજ ચક્રના ખ્યાલને મહિલાઓમાં મહત્ત્વ મળ્યું.

બીજ ચક્રના ફાયદાઓને વધુ સારી રીતે સમજવા માટે માસિક ચક્ર અને તેના તબક્કાઓને સમજવું મહત્વપૂર્ણ છે. સરેરાશ માસિક ચક્ર 28 દિવસનું હોય છે અને તેમાં 2 તબક્કા હોય છે.

માસિક ચક્રના તબક્કાઓમાં નીચે મુજબ સમાવેશ થાય છે:

ફોલિક્યુલર તબક્કો:

આ પ્રથમ તબક્કો છે જે માસિક ચક્રના પ્રથમ દિવસથી ઓવ્યુલેશનના દિવસ સુધી એટલે કે માસિક ચક્રના પ્રથમ બે અઠવાડિયા (દિવસ 1-14) સુધી ગણવામાં આવે છે. આ તબક્કામાં, ગર્ભાશયની અસ્તર ઝરી જાય છે, અને ફોલિકલ-સ્ટિમ્યુલેટિંગ હોર્મોન (FSH) અંડાશયને ઉત્તેજિત કરે છે અને ઇંડાના વિકાસની શરૂઆત કરે છે. આ પ્રક્રિયા એસ્ટ્રોજનના સ્તરમાં વધારો તરફ દોરી જાય છે. સ્વસ્થ એસ્ટ્રોજનનું સ્તર ગર્ભાશયના અસ્તરના નિર્માણમાં મદદ કરે છે અને જાતીય ઇચ્છાને વધારવામાં ભૂમિકા ભજવે છે.

લ્યુટેલ તબક્કો:

માસિક ચક્રના 15-28મા દિવસને લ્યુટેલ તબક્કો કહેવામાં આવે છે, એટલે કે તે ઓવ્યુલેશનથી શરૂ થાય છે અને આગામી માસિક ચક્ર સુધી રહે છે. લ્યુટેલ તબક્કા દરમિયાન પ્રોજેસ્ટેરોન એ પ્રબળ હોર્મોન છે. ઓવ્યુલેશન પછી, પ્રથમ ત્રિમાસિક દરમિયાન પ્રત્યારોપણ અને ગર્ભાવસ્થા જાળવવામાં મદદ કરવા માટે પ્રોજેસ્ટેરોનનું સ્તર વધે છે.

ઉપરાંત, બીજ ચક્રના ફાયદાઓ લિગ્નાન્સ, ફાઇબર, ઓમેગા-3 ફેટી એસિડ્સ, વિટામિન્સ અને મિનરલ્સ જેવા પોષક તત્વોની હાજરીને કારણે છે. આ પોષક તત્વો સેક્સ હોર્મોન્સ એટલે કે એસ્ટ્રોજન અને પ્રોજેસ્ટેરોનને સંતુલિત કરવામાં અને સોજો ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.

બીજ ચક્રના ફાયદા શું છે?

1.માસિક માટે બીજ ચક્ર:

માસિક માટે બીજ ચક્ર એ અનિયમિત માસિકને સામાન્ય કરવા માટે એક અસરકારક અને કુદરતી પદ્ધતિ છે. ફોલિક્યુલર તબક્કા દરમિયાન, અળસીના બીજ અને કોળાના બીજનું સેવન કરો. અળસીના બીજમાં હાજર લિગ્નાન્સ અને ફાયટોસ્ટ્રોજેન્સ એસ્ટ્રોજનની નકલ કરીને એસ્ટ્રોજનના સ્તરને સંતુલિત કરે છે. અળસીના બીજ લ્યુટેલ તબક્કા દરમિયાન પ્રોજેસ્ટેરોનનું ઉત્પાદન વધારવામાં પણ લાભકારક ભૂમિકા ભજવી શકે છે. કોળાના બીજ ઓમેગા-3 ફેટી એસિડના સમૃદ્ધ સ્ત્રોત છે.

લ્યુટેલ તબક્કા દરમિયાન પ્રોજેસ્ટેરોનના ઉત્પાદનને ટેકો આપવા માટે એક ચમચી સૂર્યમુખીના બીજ અને તલ ઉમેરો. તલના બીજમાં રહેલ લિગ્નાન્સ પ્રોજેસ્ટેરોન હોર્મોનમાં સંતુલનને ટેકો આપે છે અને મેનોપોઝ પછીની સ્ત્રીઓમાં રક્ત કોલેસ્ટ્રોલનું સ્તર અને એન્ટીઑકિસડન્ટમાં સુધારો કરે છે. સૂર્યમુખીના બીજ હેલ્થી ફેટ્સનો ઉત્તમ સ્ત્રોત છે જે પ્રજનન તંત્રની યોગ્ય કામગીરી માટે જરૂરી છે.

માસિક ચક્ર માટે બીજ ચક્ર ક્યારે શરૂ કરવું?

માસિક ચક્રના પહેલા દિવસે માસિક માટે બીજ ચક્ર શરૂ કરવું આદર્શ છે. 

2.પીસીઓએસ માટે બીજ સાયકલિંગ:

પીસીઓએસ માટે બીજ ચક્રનો ઉપયોગ કરવાથી ઓવેરિયન સિસ્ટની સંખ્યા ઘટાડવા જેવા બહુવિધ લાભો મળે છે. કોળા અને તલના બીજમાં હાજર ઝીંક પ્રોજેસ્ટેરોન અને એસ્ટ્રોજનના સ્તરના હોર્મોનલ સંતુલનને સુધારે છે અને એન્ડ્રોજનને ઘટાડીને તેમના કાર્યને સુધારે છે. પીસીઓએસ માટે બીજ ચક્રનો ઉપયોગ થાઇરોઇડ કાર્યમાં પણ સુધારો કરે છે. અળસી અને સૂર્યમુખીના બીજમાં જોવા મળતા ઓમેગા-3 ફેટી એસિડ્સ ઇન્સ્યુલિન રેઝિસ્ટન્સ અને રક્ત કોલેસ્ટ્રોલના સ્તરને ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.

3.ગર્ભધારણ માટે બીજ ચક્ર:

સંતુલિત હોર્મોન્સ, નિયમિત માસિક ચક્ર, સુધારેલ ઓવ્યુલેશન, અને પ્રોજેસ્ટેરોન અને એસ્ટ્રોજનના સ્તરમાં વધારો જેવા બીજ ચક્રના બહુવિધ ફાયદાઓને કારણે એ કહેવું સલામત રહેશે કે બીજ ચક્ર પ્રજનનક્ષમતા વધારવા માટે પણ ફાયદાકારક છે.

– સૂર્યમુખીના બીજમાં હાજર વિટામિન ઇ ગર્ભાધાન અને સકારાત્મક સગર્ભાવસ્થા પરિણામોની શક્યતાઓને સુધારવા માટે ઇંડા અને શુક્રાણુની ગુણવત્તામાં સુધારો કરે છે.

– બીજમાં હાજર એન્ટીઑકિસડન્ટો પ્રત્યારોપણની તકો વધારવા માટે સોજો ઘટાડે છે.

નિષ્કર્ષ:

એસેન્શીયલ ફેટી એસિડ્સ, વિટામિન્સ, મિનરલ્સ અને એન્ટીઑકિસડન્ટ જે પ્રજનન તંત્રની યોગ્ય કામગીરી માટે મહત્વપૂર્ણ છે તે ચાર બીજ દ્વારા પ્રદાન કરવામાં આવે છે જે સ્ત્રીના હોર્મોનલ સ્વાસ્થ્ય પર ઊંડી અસર કરે છે. જો કે, એ યાદ રાખવું અગત્યનું છે કે આ હોર્મોનલ અસંતુલનનો સંપૂર્ણ ઈલાજ નથી, તમે બીજ ચક્ર પસંદ કરો તે પહેલાં ફર્ટિલિટી નિષ્ણાતની સલાહ લો.